पर्यटन क्षेत्रको पूर्वाधार र उत्साहप्रद लगानी

• बसन्त मिश्र

कोभिड महामारीपछि औद्योगिक क्षेत्रमा लगानी सुस्त छ । कतिपय उद्योग व्यापार मन्दीकै कारण बन्द पनि भए । तर, पर्यटन क्षेत्रमा भने नयाँ–नयाँ लगानी आइरहेको छ । स्वदेशवासी र गैरआवासीय नेपालीको लगानीमा देशैभर ठुल्ठूला होटेल खुलिरहेका छन् । सन् २०२३ मा एकै वर्ष करिब १० अर्ब लगानीमा पाँचवटा पाँचतारे होटेल खुले । एक–डेढ वर्षभित्र सञ्चालनमा आउने गरी दर्जनभन्दा बढी थप पाँचतारे निर्माण भइरहेका छन्, जसमा ३५ अर्ब लगानी हुँदै छ । निर्माण सुरु भइसकेका र लगानीको घोषणा गरी उपयुक्त वातावरणको पर्खाइमा रहेका साना–ठूला होटेल तथा रिसोर्ट कैयौँ छन् । गैरआवासीय नेपाली शेष घलेले कान्तिपथमा आइकोनिक टावरसहितको अल्ट्रा लक्जरी होटेल चाँडै खोल्दै छन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय चेन होटेल ब्रान्डहरूको नेपाल प्रवेश पनि उत्साहप्रद छ । विदेशी चेनले प्रत्यक्ष लगानी नभिœयाए पनि प्रविधि र सीप भिœयाएका छन् । एक समय सोल्टी होटेलमा ओबरायको २५ प्रतिशत सेयरसहित साझेदारी थियो । म्यारियट, हिल्टन, ¥याडिसन, आइएचजी, हायात, ताज, शिन्तामणि, दुसित नेपाल आइसके । सन् २०२५ सम्ममा अन्तर्राष्ट्रिय चेनको संख्या दुई दर्जनभन्दा बढी पुगिसकेको हुनेछ । केवलकारसहितको हिल स्टेसन, बन्जी, प्याराग्लाइडिङ, जिपलाइनलगायत साहसिक गतिविधिमा पनि लगानी बढेकै छ । पर्यटक आगमन पनि बढ्दो छ । मार्चमा एक लाख २८ हजार पर्यटक भित्रिएको तथ्यांक छ । आन्तरिक पर्यटन पनि भाइब्रेन्ट बनेको छ । गत वर्ष भैरहवा र पोखरामा दुईवटा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल थपिए । अब वार्षिक २५ लाखभन्दा बढी पर्यटक धान्ने पूर्वाधार तयार भइसकेको छ ।

तर, यतिमै चित्त बुझाएर बस्नुहुँदैन । पर्यटन पूर्वाधारमा भएको सरकारी र निजी लगानीअनुसार कम्तीमा पनि ५० लाख पर्यटक ल्याउनुपर्छ । जसले कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जिडिपी)मा १५ देखि २० प्रतिशत योगदान पु¥याओस् । र, त्यहीअनुरूपमा रोजगारी सिर्जना हुँदा युवाहरू पलायन हुने क्रम पनि कम हुनेछ । अहिले लगानी होटेल, रिसोर्ट र केवलकारमा केन्द्रित छ । अरू पर्यटकीय प्रडक्ट पनि विकास गर्नुपर्छ । हामीले पर्यटनका भिजन बनायौँ, तर कार्यान्वयन गर्न सकेनौँ । भिजनका लक्ष्यहरू पछ्याउन सक्नुपर्छ । पर्यटनमा ‘रिसर्चबेस्ड इफेक्टिक मार्केटिङ’ अत्यन्तै जरुरी छ । सानो मुलुक भईकन पनि नेपाल प्राकृतिक र मानव निर्मित सम्पदाहरूमा अरूभन्दा कम छैन ।

स्वदेशवासी र गैरआवासीय नेपालीको लगानीमा देशैभर ठुल्ठूला होटेल खुलिरहेका छन् । सन् २०२३ मा एकै वर्ष करिब १० अर्ब लगानीमा पाँचवटा पाँचतारे होटेल खुले । एक–डेढ वर्षभित्र सञ्चालनमा आउने गरी दर्जनभन्दा बढी थप पाँचतारे होटेल निर्माण भइरहेका छन्, जसमा ३५ अर्ब लगानी हुँदै छ ।

कुनै पनि विदेशी लगानीकर्ता आउँदा पुँजी मात्र आउँदैन् । सँगसँगै उन्नत टेक्नोलोजी र सीप पनि भित्रिन्छ । उसले टेक्नोलोजी र नलेज ट्रान्सफर गर्छ । पर्यटन, उद्योग, बैंकिङ, टेलिकम, आइटी, स्वास्थ्य क्षेत्रमा भित्रेको एफडिआईले प्रमाणित गरिसकेका छन् ।

उदारीकरण र एफडिआई

०४६ मा देशमा राजनीतिक परिवर्तन भयो । ०४८ मा लिइएको खुला बजार नीति (आर्थिक उदारीकरण)ले लाइसेन्स खुला ग¥यो । डाबर, हिन्दुस्तान लिभर, कोकाकोला, कोलगेट, टेलिकमजस्ता बहुराष्ट्रिय कम्पनी आए । नेपालको बैंकिङ क्षेत्रमा स्ट्यान्डर्ड चार्टर्ड, इन्डोस्वेज, हबिब, पन्जाब नेसनल बैंक, एसबिआईलगायत प्रवेश गरे । तीमध्ये धेरै नेपालमै छन्, केही फर्किए । यी कम्पनीले राम्रो मुनाफा गरिरहेका छन् । यी कम्पनीको सफलताको कथाले अरू लगानीकर्तालाई आकर्षित गर्न सक्छ । पछि केएफसी, पिज्जा हट, हार्ड रक क्याफेजस्ता चर्चित रेस्टुरेन्ट पनि भित्रिए । स्वदेशकै निजी क्षेत्रले पनि उदारीकरणमै फस्टाउने मौका पाए । जागिर छाडेरै उद्यमी बन्ने क्रम पनि त्यहीँदेखि सुरु भएको हो ।

यहीबीचमा टेलिकम कम्पनी टेलियासोनेरा र आजियाटा फिर्ता भए । कोलगेट, रोयल स्ट्याग, टाइगर प्यालेसबाट सिल्भर हेरिटेज, सोल्टीबाट ओबरायसहित केही विदेशी चेन होटेलले सेयर बिक्री गरेर बाहिरिए । यीमध्ये धेरैजसो राज्यको अस्थिर र अव्यावहारिक नीति, राजनीतिक र श्रम समस्या, प्रशासनिक असहजतालगायतका समस्या झेल्न नसकेर फिर्ता भएका हुन् ।

पछिल्ला वर्षहरूमा बहुराष्ट्रिय कम्पनीलाई खासै भिœयाउन सकिएको छैन । अर्थात्, क्वालिटी एफडिआई धेरै भित्रिएन । हामीलाई एफडिआई धेरै आवश्यक छ । एफडिआई भिœयाउन हरेक देशबीच प्रतिस्पर्धा भइहाल्छ । जुन देशमा लगानीका अवसर, वातावरण र लगानी सुरक्षाको ग्यारेन्टी छ, लगानीकर्ता त्यतै जाने हुन् । हाम्रो स्ट्रेन्थ केमा हो ? हाम्रो देशमा किन लगानी गर्ने ? नेपाल अरू देशभन्दा केमा अब्बल छ ? भन्नेमा स्पष्ट हुनुपर्छ । लगानीको वातावरण भएन भने स्वदेशीले त लगानी गर्दैनन्, विदेशी लगानीकर्ता किन आउँथ्यो । हालको समयमा स्वदेशी लगानीकर्ता नै ‘पर्ख र हेर’को अवस्थाको विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् ।

नेपाल लगानीका लागि भर्जिन देश हो । पर्यटन, हाइड्रो, पूर्वाधार, कृषि, आइटीलगायत क्षेत्रमा लगानीको अवसर छ । हाम्रो मौसम पनि उत्कृष्ट छ । काम गर्ने वातावरण पनि राम्रो छ । काम गर्ने मान्छे पनि छन्, भलै दक्ष कम होलान् । नेपालीले संसारभर पुगेर आफ्नो क्षमता प्रदर्शन गरिरहेका छन् । सीप सिकेर फर्किने पनि उत्तिकै छन् । इमानदारिता पनि नेपालीमा अझै जीवितै छ । हार्डकोर कम्युनिस्ट मुलुक चीनले संसारभरका ठूला बहुराष्ट्रिय कम्पनीलाई आफ्नो देशमा तानिरहेको छ । इन्डिया डेमोक्रेटिक मुलुक हुँदा पनि एफडिआईमा पछाडि छ । जब कि इन्डियामा ब्रिटिसको पालामै विश्वकै लोकप्रिय उत्पादनमूलक कम्पनी भित्रिएका थिए । तैपनि लगानीकर्ताको रोजाइ भारतभन्दा कम्युनिस्ट मुलुक चीन नै भयो । यसको मतलब लगानीकर्ताले शासनतन्त्र हेरेनन्, स्थिर र लगानीमैत्री नीति एवं सरकारको विदेशी लगानीमाथिको प्रतिबद्धता हेरे ।

एउटा इन्टरभ्युमा उद्योगपति रतन टाटाले इन्डिया पछाडि पर्नुका तीन कारण औँल्याएका थिए– ‘पोलिटिकल इनस्टाबिलिटी, अनस्टेबल पोलिसी एन्ड रेगुलेसन र ब्युरोक्रेटिक हडल्स ।’ भारतले विकासको रफ्तार समातिसक्यो । तर, नेपालको अवस्था ठ्याक्कै उस्तै छ । हरेक प्रधानमन्त्री, मन्त्रीदेखि सचिवसम्मले लगानीमैत्री वातावरण बनाउँछौँ भन्छन् । तर, ऐन, कानुन संशोधनमा त्यति दिलचस्पी देखाउँदैनन् । सम्मेलनअगाडि करिब एक दर्जन कानुन र नियमावली संशोधन गर्नुपर्ने ठहर गरेको सरकारले आफ्नो प्रतिबद्धता पूरा गर्ला भन्ने आशा गरौँ ।

पर्यटनमा विदेशी लगानीको इतिहास

सम्भवतः पहिलो एफडिआई होटेलमै आएको थियो । सन् १९५० कै दशकमा लाजिम्पाटमा स्नो भ्यु होटेल खुलेको थियो । लगत्तै कान्तिपथको बहादुर भवन (अहिले निर्वाचन आयोग)मा बोरिस लिसानोभिचले ‘रोयल होटेल’ खोले । यो नेपालकै पहिलो लक्जरी होटेल थियो । १९५० मा अन्नपूर्ण र १९५३ मा सगरमाथाको सफल आरोहण भयो । अन्नपूर्ण आरोहणबाट पोखराले चर्चा बटुल्यो भने सगरमाथाले काठमाडौं र खुम्बु क्षेत्रको । नेपालमा व्यावसायिक पर्यटनको सुरुवात नै १९५० को दशकबाट भएको मानिन्छ ।

रसियन नागरिक बोरिस लिसानोभिचले १९५० को दशकको सुरुवाततिरै रोयल होटेल खोलेका थिए । उनैले हिमालयन एभियसन स्थापना गरेर कोलकाता आइपुगेका पर्यटकलाई चार्टर्ड प्लेन चढाएर काठमाडौं ल्याउँथे । त्यही वेलादेखि नेपालले अनअराइभल भिसा दिन थाल्यो । बोरिसले साझेदारीमा दरबारमार्गमा याक एन्ड यती नामको बार चलाए । जुन पछि याक एन्ड यती होटेल बन्यो । बोरिसको नामले इन्टरनेसनल फाइनान्स कर्पोरेसन (आइएफसी)ले याक एन्ड यती होटेलमा लगानी ग¥यो । नेपालमा टुर प्याकेज बिक्री गर्न सुरु गर्ने पनि उनी नै हुन् ।

सन् १९६४ मा चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा टाइगर टप्स खुल्यो । अमेरिकी नागरिकले सुरु गरेको टाइगर टप्समा पछि बोलायती नागरिक जिम एडबार्डस् जोडिए । जापानिज नागरिक ताकासी मियाहाराले सन् १९७१ मा स्याङबोचेको ३,८८० मिटर उचाइमा होटेल एभरेस्ट भ्यु खोले । जसले विश्वकै अग्लो ठाउँको रिसोर्टको वल्र्ड रेकर्ड पनि राख्यो । उनैले स्थानीयको सहयोगमा सानो पिलाटस पोर्टर अवतरण गर्न सक्ने स्याङबोचे एयरपोर्ट बनाए । ललितपुरको होटेल हिमालयमा पनि जापानी लगानीकर्ता ल्याए । त्यसवेला सबैभन्दा ठूलो एफडिआई मियाहाराकै थियो ।

झोँछेका होटेल÷लजहरूमा पनि विदेशी लगानी थियो भन्ने सुनिन्थ्यो । सन् १९६५÷६६ मा नेपाली लगानीमा दुईवटा पाँचतारे होटेल सञ्चालनमा आए । नेपालमा बन्जी जम्पको सुरुवात गराउने पनि विदेशी नै हुन् । सिन्धुपाल्चोकको द लास्ट रिसोर्ट र भोटेकोशी बन्जीमा विदेशीको लगानी रहेको छ ।

हामीले पर्यटनमा ठूलो एफडिआई ल्याउन सकेका छैनौँ । हालै खुलेको धुलिखेलको दुसित थानी रिसोर्टमा विदेशीको मुख्य लगानी रहेको बताइन्छ । यही नै पछिल्लो समय भित्रिएको ठूलो वैदेशिक लगानी होला । अहिले साना होटेल र रेस्टुरेन्टमा स–सानो लगानी आइरहेको छ । यस्तो लगानीले नेपालको अर्थतन्त्रमा टेवा पु¥याउँदैन । क्यासिनोमा ठूलो वैदेशिक लगानी भिœयाउन सकिन्छ । नेपालका सीमावर्ती सहरहरूमा क्यासिनो हब बनाउन सकिने सम्भावना धेरै छ । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको क्यासिनो हब बनाउन पनि लगानीकर्ता आकर्षित गर्न सकिन्छ ।

पछिल्लो समय म्यानेजमेन्ट कन्ट्र्याक्टमा फटाफट अन्तर्राष्ट्रिय चेन आइरहेका छन् । नेपालमा सम्भावना नदेखेको भए सायद उनीहरू आउँदैनथे । विदेशी प्रख्यात ब्रान्डहरूको नेपाल प्रवेशमा भएको प्रतिस्पर्धाले पनि लगानीको सम्भावना दर्साउँछ ।

पर्यटन पूर्वाधार केन्द्रित लगानी सम्मेलन

वैशाख मध्यतिर सरकारले लगानी सम्मेलन गर्दै छ । लगानी सम्मेलन आयोजना गर्दा हामीलाई नोक्सानी हुँदैन । यसले अर्थतन्त्रमा पक्कै पनि फाइदा पु¥याउँछ । अघिल्ला दुई सम्मेलनकै कुरा गर्दा सरकारले गरेको खर्चभन्दा धेरै बढी एफडिआई भित्रिएको छ । सम्मेलनमा पर्यटन क्षेत्रलाई पहिलो प्राथमिकतामा दिइनुपर्छ । कतिपय ठाउँमा अनुभवी विदेशी साझेदार कम्पनी नै भिœयाउनुपर्ने अवस्था छ । सरकारले पर्यटनका परियोजना लगानी सम्मेलनमा स्वदेशी तथा विदेशी लगानीकर्तामाझ जोडतोडले प्रवद्र्धन गर्नुपर्ने देख्छु ।

१. त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल सञ्चालनमा आएको सात दशकपछि भैरहवामा गौतमबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल सञ्चालनमा आयो । भैरहवा विमानस्थललाई साँघुरो बन्दै गएको त्रिभुवन विमानस्थलको विकल्पका रूपमा हेरिएको थियो । अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बनेपछि पर्यटक ओइरिने अनुमान लगाउँदै निजी क्षेत्रले होटेलमा ठूलो लगानी ग¥यो । तर, लगानीकर्ताले सोचेअनुरूप भएन । २ जेठ ०७९ मा सञ्चालनमा आएको विमानस्थलमा अझै नियमित अन्तर्राष्ट्रिय उडान हुन सकेको छैन । भैरहवा विमानस्थल सञ्चालनमा आएको साढे आठ महिनापछि १७ पुस ०७९ मा पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल सञ्चालनमा आयो । यो विमानस्थल सञ्चालनमा आएपछि पोखरामा पनि पर्यटक खचाखच आउने अनुमान थियो । तर, विमानस्थल सञ्चालनमा आएको १६ महिना पुग्दासमेत पोखरामा एउटै नियमित अन्तर्राष्ट्रिय उडान हुन सकेको छैन, एकाध चार्टर्ड उडानबाहेक ।

दुई अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा करिब ६० अर्ब लगानी भएको छ । यी दुवै विमानस्थल चलाउन सकेनौँ, यो हाम्रो कमजोरी हो । यसैले विमानस्थल सञ्चालनमा राम्रो अनुवभ भएको, वित्तीय रूपमा सक्षम र अन्तर्राष्ट्रिय एक्सेस राम्रो भएको सक्षम विदेशी कम्पनी खोजेर एयरपोर्ट सञ्चालनको जिम्मेवारी दिन जरुरी भइसकेको छ । हामीले आफ्ना सर्त राखौँ, जो तयार हुन्छ ऊसँग सहकार्य गरौँ ।

२. नेपालका लागि अन्तर्राष्ट्रिय गेटवे भनेकै एयरपोर्ट हो । यसैले हामीसँग ठूला कार्गो विमान र एयरबस ३८० जहाज उडान अवतरण गर्ने विमानस्थल आवश्यक छ । अहिले भएका तीनवटै विमानस्थलमा यी विमान अवतरण गर्न सक्दैनन् । हामीले निजगढमा अर्को अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल निर्माण गर्नु जरुरी छ । काठमाडौं–तराई द्रुतमार्ग प्रस्तावित निजगढ एयरपोर्टलाई आधार बनाएरै निर्माण सुरु गरिएको थियो । लगानी सम्मेलनमा पूर्ण क्षमताको निजगढ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल निर्माणका लागि लगानीकर्ता खोज्नुपर्छ ।

३. राष्ट्रिय ध्वजावाहक नेपाल वायुसेवा निगम फ्रेन्चहरूले स्थापित गरिदिएका हुन् । कैयौँ वर्ष राम्रो पनि चलायौँ । नेपालबाट लन्डन, फ्र्यांकफर्ट, पेरिससम्म सीधा उडान हुन्थ्यो । विदेशी मुद्रा जोगाउन र पर्यटन उद्योगको व्यापार बढाउन विश्वका अरू सहरहरूमा सेवा विस्तार गर्दै जानुको साटो निगमले पहिल्यै उडान गरिरहेका ठाउँमा पनि सेवा बन्द गर्दै गयो । लामो दूरीमा उडान गर्न भनेर ल्याइएका वाइडबडी जहाज यत्तिकै अलपत्र छन् । निगमले न सेड्युल मेन्टेन गर्न सकेको छ, न आफ्नो गुडविल बनाउन नै सक्यो । पहिला प्रख्याति कमाएको ध्वजावाहक कमजोर बन्दै आफ्नो साख गुमाउने क्रममा छ । अहिलेकै अवस्थामा निगमले साख फर्काउन नसक्ने भयो । अब इक्विटी लगानीसहित वा म्यानेजेमन्ट कन्ट्र्याक्टमा भए पनि विश्वकै बेस्ट कम्पनी ल्याउनुपर्छ । सक्षम साझेदार नभिœयाई निगम सुध्रिनेवाला छैन ।

४. अहिले चन्द्रागिरिमा हिउँ प¥यो भने कति मान्छे पुग्छन् । गरम देशमा बस्ने मान्छेहरू हिमालयको छेउमा पुगेर हिउँ हेर्न र खेल्न पाए कति रमाउलान् ? कति खुसी होलान् ? हिल स्टेसन, हिमाली भेगमा स्की, डिज्नी ल्यान्ड, वाटर स्पोर्टस्, हवाई खेलकुद, रारा, फोक्सुन्डो, डोल्पोजस्ता क्षेत्रहरूमा पर्यटकीय गतिविधि बढाउन जरुरी छ । यसका लागि ठूलो लगानी आवश्यक हुन्छ । दुर्गम क्षेत्रका रूपमा रहेको कर्णाली भेगमा ठूला लगानीकर्ता ल्याउन सकेको खण्डमा यो लगानी सम्मेलन सार्थक हुने थियो ।

पर्यटन पूर्वाधारमा लगानीको अवस्था

हस्पिटालिटीमा निजी क्षेत्रको लगानी उत्साहप्रद छ । अहिले नै वार्षिक २५ लाख पर्यटक धान्ने होटेल तथा रिसोर्ट तयार भइसकेका छन् । केवलकार, बन्जी, जिपलाइन, प्याराग्लाइडिङमा पनि निजी क्षेत्रको राम्रो लगानी भएको छ । पूर्वको पाथीभरादेखि पश्चिमको कैलाली लम्कीचुहासम्म होटेल, फनपार्कसहितको केवलकार परियोजना सञ्चालनमा आउँदै छन् । अझ कास्कीको बिरेठाँटीदेखि मुक्तिनाथसम्म करिब ५५ अर्ब रुपैयाँ खर्चिएर ८० किलोमिटर लामो केवलकार बनाउने भनिएको छ । यी परियोजनामा करिब एक खर्ब लगानी हुँदै छ ।

हवाई पूर्वाधारमा राम्रै सफलता मिलेको छ । तीनवटा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलसहित देशभरि ५४ वटा विमानस्थल पुगिसके । विराटनगर, भरतपुर, नेपालगन्जलगायत विमानस्थलमा अर्बौँ रुपैयाँ लगानी गरेर धावनमार्ग विस्तारदेखि आधुनिक टर्मिनल भवन निर्माण भइरहेको छ । ट्रंक उडान राम्रो भइरहेको छ । अब स्टल उडान कसरी बढाउने भन्नेतिर सोच्नुपर्छ । हवाई पूर्वाधारमा भएको लगानीलाई आर्थिक समृद्धिको कोसेढुंगा बनाउन सक्नुपर्छ ।

हाम्रो सडक पूर्वाधार भने दयनीय छ । दुई सय किमि काठमाडौं–पोखरा यात्रा गर्न १० घण्टाभन्दा बढी समय लाग्छ । चितवन वा बुटवल पुग्न पनि उस्तै सकस छ । स्तरोन्नतिका नाममा सबै राजमार्ग भत्काइएको छ, तर निर्माण कार्य सुस्त छ । नारायणगढ–बुटवल सडक विस्तारमा ढिलाइ हुँदा पर्यटक र यात्रु सबैले दुःख पाइरहेका छन् । बुटवल–पाल्पा–पोखरा, मुग्लिन–पोखरा, पोखरा–म्याग्दी–मुस्ताङ, सुर्खेतलाई जुम्ला र रारासँग जोड्ने कर्णाली राजमार्ग, पूर्व–पश्चिम राजमार्ग, काठमाडौं–निजगढ फास्ट ट्रयाकलगायत प्रमुख राजमार्ग विस्तार गर्न सकेमा ठूलो संख्यामा पर्यटक भिœयाउन सकिने सम्भावना छ ।

नेपालका सबै राष्ट्रिय राजमार्गको अवस्था बिजोग छ । लगानी सम्मेलनअगाडि हाम्रा सडक निर्माण सम्पन्न भइसकेका हुन्थे भने लगानीकर्ता थप उत्साहित हुने थिए कि ? कुनै पनि प्रोजेक्ट निर्माणमा वर्षौँ ढिलाइ गरिएका उदाहरणले लगानीकर्तालाई उत्साहित बनाउँदैन ।

नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा विदेशी लगानीकर्तालाई उत्साहित बनाउने हरेक किसिमका सम्भावना भए पनि जबसम्म देशको उड्डयन क्षेत्र युरोपेली युनियन (इयू)को कालोसूचीबाट हट्दैन, तबसम्म हामीले अपेक्षा गरेजति विदेशी लगानी आउन सक्दैन । इयूको कालोसूचीबाट हट्नु देशको पर्यटन विकास र समग्र अर्थतन्त्रकै लागि अत्यावश्यक छ ।

बैशाख, २०८१

(वरिष्ठ पर्यटन व्यवसायी बसन्त मिश्र विश्व पर्यटनसंग सम्बन्धित अन्तराष्ट्रिय संस्थाहरुका सल्लाहकार हुनुहुन्छ / }